Biskupi warmińscy byli zarządcami i najwyższymi członkami hierarchii kościelnej na terenie diecezji warmińskiej. Prawo do sprawowania tego urzędu nadawał papież.
Diecezja warmińska powstała w 1243 roku w obrębie państwa zakonu krzyżackiego, jako jedna z czterech diecezji pruskich. Była nazywana Warmią, od pruskiego plemienia Warmów, które władało tym terenem do czasu podbicia przez Krzyżaków.
Jej obszar podzielono na dwie części stanowiące uposażenie biskupa oraz kapituły katedralnej.
Na obu terytoriach istniało w sumie 10 komornictw (jednostka administracyjna, jak powiat). Komornictwa biskupie miały siedziby w: Braniewie, Lidzbarku Warmińskim, Ornecie, Dobrym Mieście, Jezioranach, Reszlu, Barczewie. Komornictwa kapitulne w: Olsztynie, Fromborku, Pieniężnie.
Do 1466 roku Warmia podlegała zakonowi krzyżackiemu. Zmienił to "pokój toruński", który ustanowił powstanie autonomicznego księstwa warmińskiego w obrębie Korony Królestwa Polskiego. Od tego momentu biskupi mogli tytułować się również "książętami sambijskimi" (Sambia była częścią Prus, opanowaną przez Krzyżaków, z głównymi ośrodkami w Królewcu i Kłajpedzie; po sekularyzacji zakonu w 1525 r. diecezja sambijska oficjalnie podlegała diecezji warmińskiej).
Biskupi dysponowali sporym majątkiem, stawiali i rozwijali swoje rezydencje. Stąd przedstawienie ich w tym serwisie.
Do siedzib biskupich należały:
zamek w Braniewie,
zamek w Ornecie,
zamek w Lidzbarku Warmińskim(główna siedziba), zamek w Reszlu,
zamek w Biskupcu, zamek w Barczewie,
zamek w Jedzbarku, zamek w Bemowiźnie,
zamek w Barczewku, zamek w Jezioranach, zamek w Pilcu, zamek w Głotowie, zamek Berting w Zazdrości, zamek Sunnemberg w Bogdanach,
dwór/pałac w Smolajnach, pałac we Fromborku, dwór w Sątopach-Samulewie.
Z biskupstwem warmińskim związane były warowne siedziby kapituły warmińskiej w:
Pieniężnie, Olsztynie, Olsztynie - Dajtkach, Plutach i najważniejsza:
kompleks katedralny we Fromborku, będący stolicą duchową Warmii.
Zestawienie wymienia biskupów z XIII-XVIII stulecia, czyli okresu, w którym dane źródłowe pozwalają dokładnie odtworzyć kolejność i okres pontyfikatów, oraz gdy mieli oni realny wpływ na budownictwo obronne w Polsce.
XIII w.
Anzelm z Miśni - lata 1250 - 1278. Pierwszy biskup warmiński i organizator diecezji. Pochodził z Czech lub Śląska. Zbudował katedrę w Braniewie, dokąd przeniósł się z Elbląga.
Powołał kapitułę warmińską, uczestniczył w wyprawie krzyżowej przeciwko Sambom. Członek i sprzymierzeniec zakonu krzyżackiego.
Henryk Fleming - lata 1278 - 1300. Sufragan biskupa ołomunieckiego, współpracownik archidiakona Natangii. Wrogo nastawiony do Krzyżaków. Ustanowił stolicę biskupią we Fromborku, gdzie postawił drewnianą katedrę nazywaną "castrum" (zamek). Lokował ponownie Braniewo i zainicjował tam budowę nowego zamku
XIV w.
Eberhard z Nysy - lata 1327 - 1328. Kanclerz kapituły warmińskiej. Oddany sprzymierzeniec Krzyżaków. Zasiedlał Warmię osadnikami ze Śląska. Przypuszczalnie fundator kaplicy na zamku w Braniewie oraz zamku w Barczewku
Jordan - lata 1327 - 1328. Kanonik warmiński i prepozyt kapituły we Fromborku. Wybudował drewniany zamek w Plutach, założył miejscowość Bemowizna, w której też stał drewniany zamek
Henryk II Wogenap - lata 1329 - 1334. Pierwszy biskup warmiński urodzony w Prusach. Sprawny administrator dóbr biskupich. Rozpoczął budowę murowanej warownej katedry we Fromborku.
Herman z Pragi - lata 1338 - 1349. Kanonik na Wyszehradzie w Pradze i w Ratyzbonie. Kapelan papieski i sędzia Roty Rzymskiej (papieski sąd apelacyjny wobec wyroków biskupich). Przeniósł stolicę biskupią z Braniewa do Ornety. Był aktywnym pisarzem, wydał kilka książek religijnych.
Jan z Miśni - lata 1350 - 1355. Notariusz wielkiego mistrza Ludera z Brunszwiku. Utrzymywał dobre relacje z Krzyżakami, ale starał się uniezależnić Warmię od wpływów zakonnych. Przeniósł stolicę biskupią z Ornety do Lidzbarka Warmińskiego. Rozpoczął tam budowę zamku, podobnie jak w Jezioranach i Reszlu.
Jan II Stryprock - lata 1355 - 1373. Dbał o rozwój gospodarczy Warmii, lokował kilkanaście miejscowości. Nie podporządkował się zakonowi, wytaczał mu procesy sądowe, za co był szczególnie znienawidzony - wielki mistrz Winrych von Kniprode próbował go nawet zasztyletować. Nie wykluczone, że otruli go agenci krzyżaccy podczas wizyty w Awinionie. Rozpoczął budowę zamku w Barczewie.
Henryk III Sorbom - lata 1373 - 1401. Sekretarz cesarza Karola IV Luksemburskiego. Dbał o rozwój nauki i sztuki. Uległy wobec zakonu, oddał mu sporą część terenu diecezji. Nałożył grzywnę na Prusów nie uczestniczących w nabożeństwach. Ukończył budowę warownej katedry we Fromborku, zamku lidzbarskiego, barczewskiego i reszelskiego.
XV w.
Henryk IV Vogelsang - lata 1401 - 1415. Pierwszy biskup urodzony na Warmii i tu konsekrowany (wcześniej odbywało się to w Rzymie lub Awinionie).
W bitwie pod Grunwaldem wsparł militarnie zakon, ale po klęsce złożył hołd Władysławowi Jagielle, za co Krzyżacy uznali go za zdrajcę i próbowali zabić.
Jan Abezier - lata 1415 - 1424. Wszechstronnie wykształcony, jeden z pierwszych humanistów na Warmii. Sędzia Roty Rzymskiej, sekretarz papieża Marcina V i radca prawny wielkiego mistrza krzyżackiego. Sprzymierzeniec zakonu. Twórcą reformy brewiarza diecezjalnego i statutów synodalnych.
Franciszek Kuhschmalz - lata 1424 - 1457. Sekretarz wielkiego mistrza Michała Küchmeistera i doradca kolejnych przywódców zakonnych. Ściśle związany z zakonem. Autor najstarszej znanej ustawy dla Warmii dot. spraw obyczajowych i gospodarczych. W czasie zarazy kupił konie i bydło, po czym rozdał je mieszkańcom Warmii. Zwalczanie anty-krzyżackiego Związku Pruskiego wywołało bunt Warmiaków i przymusową emigrację biskupa.
Eneasz Sylwiusz Piccolomini - lata 1457 - 1458. Późniejszy papież Pius II. Był włoskim humanistą, poetą, pisarzem, wybitnym oratorem. Sekretarz i nadworny poeta cesarza Fryderyka III. Autor dzieł geograficznych, historycznych i pedagogicznych. Nastawiony antypolsko.
Włączenie Warmii do Polski jako Księstwo warmińskie
Paweł Legendorf - lata 1458 - 1467. Sekretarz i dworzanin papieży - Mikołaja V i Kaliksta III. Na początku wojny trzynastoletniej stanął po stronie Krzyżaków, ale potem wsparł Polskę i wypowiedział wojnę zakonowi. Był sygnatariuszem i gwarantem pokoju toruńskiego z 1466 r., na mocy którego Warmia została włączona do Polski. Zdecydowanie przeciwstawiał się ustępstwom wobec zakonu i dążył do wypędzenia ich z Prus. Zginął otruty przez agentów krzyżackich.
Mikołaj Tungen - lata 1467 - 1489. Wróg Polski, przy wsparciu Krzyżaków dążył do uniezależnienia Warmii (po przyłączeniu do Polski w 1466 r.). Zajął warmińskie zamki i miasta, wszczynając tzw. wojnę "popią" lub "kleszą". Sprzymierzył się w tym celu z Węgrami, które najechały Polskę od południa. Po klęsce musiał ukorzyć się przed królem i wraz z wielkim mistrzem złożyć mu hołd.
XVI w.
Łukasz Watzenrode - lata 1489 - 1512. Urodzony w Toruniu krewny Mikołaja Kopernika, doradca królów - Jana Olbrachta, Aleksandra Jagiellończyka i Zygmunta Starego.
Początkowo uchodził za niechętnego Polsce, ale szybko stał się zwolennikiem ścisłego związku Warmii z Koroną. Starał się o przeniesienie zakonu krzyżackiego na Podole.
Jako mecenas sztuki wzbogacił warmińskie kościoły o cenne wyposażenie i zgromadził bogaty księgozbiór.
Fabian Luzjański (z Łężan) - lata 1512 - 1523. Dobrze wykształcony humanista. Aktywny polityk, przyjaciel Mikołaja Kopernika. Za młodu sprzyjał zakonowi, potem zajmował stanowisko propolskie. Obronił Lidzbark przed Krzyżakami podczas wojny w 1520 r. w wzmocnił więzi Warmii z Polską.
Maurycy Ferber - lata 1523 - 1537. Pochodzący z Gdańska notariusz Kurii Rzymskiej i szambelan papieża Leona X. Aktywnie zwalczał luteranizm. Rozwinął gospodarkę i szkolnictwo Warmii.
Jan Dantyszek - lata 1537 - 1548. Sekretarz Zygmunta I Starego. Dyplomata, podróżnik, literat, poeta (otrzymał laur poetycki od cesarza Maksymiliana I). Mecenas sztuki i fundator studiów za granicą dla warmińskiej młodzieży. Znany humanista utrzymujący kontakty z najwybitniejszymi postaciami epoki m.in. Erazmem z Rotterdamu czy konkwistadorem Hermanem Cortesem
Tiedemann Giese - lata 1549 - 1550. Dyplomata, współpracownik Zygmunta I Starego. Bardzo przychylnie nastawiony do Polski. Przyjaciel Mikołaja Kopernika. Humanista, mecenas nauki i kultury. Podejmował pisemną polemikę z luteranami.
Stanisław Hozjusz - lata 1551 - 1579. Krakowianin, sekretarz Zygmunta I Starego, sekretarz wielki koronny, późniejszy kardynał. Dyplomata, wybitny teolog, jeden z liderów europejskiej kontrreformacji. Jego pisma cechowała wielka erudycja, ostrość pióra i kunsztowna łacina. Jego "Wyznanie wiary katolickiej" jeszcze za życia autora doczekało się 30 wydań i licznych tłumaczeń. Był jeden z pięciu legatów papieskich na ostatnią sesję soboru trydenckiego i przewodniczącym obrad. Miał spore szanse zostać papieżem. Trwa jego proces beatyfikacyjny.
Marcin Kromer - lata 1579 - 1589. Mieszczanin z Biecza. Sekretarz Zygmunta I Starego, przedstawiciel dyplomatyczny Polski w Państwie Kościelnym. Jeden z przywódców polskiej kontrreformacji. Znany humanista, pisarz, historyk. Jego dzieła historyczne skłoniły króla do nadania mu szlachectwa. Jako biskup zlecił wykonanie pierwszych mapy Warmii.
Andrzej Batory - lata 1589 - 1599. Książę Siedmiogrodu, bratanek króla Stefana Batorego. Senator, dyplomata, późniejszy kardynał. Studiując w Kolegium Jezuitów w Pułtusku nauczył się języka polskiego. Zapalony myśliwy - z jego polecenia zbudowano dworek myśliwski w Bęsi i przebudowano zamek w Reszlu na letnią rezydencję myśliwską. Zgromadził bogaty księgozbiór, ale pozostawił po sobie wielkie długi.
XVII w.
Piotr Tylicki - lata 1600 - 1604. Dyplomata, podkanclerzy koronny, referendarz wielki koronny, sekretarz wielki koronny. Dbał o dyscyplinę wśród duchowieństwa. Wspierał uczelnie, klasztory, szpitale i kościoły. Ufundował stypendium dla studentów Akademii Krakowskiej pochodzących z Warmii.
Szymon Rudnicki - lata 1604 - 1621. Senator, Sekretarz królewski Stefana Batorego i Zygmunta III Wazy, sekretarz koronnym, dyplomata. Mecenas nauki i sztuki, fundator
wielu budowli sakralnych i prywatnych stypendiów dla młodzieży. Przeprowadził reformę liturgii na Warmii, ujednolicając ją z Koroną. Odbudował zamek w Ornecie, wykupił od protestantów Świętą Lipkę i utworzył tam słynny ośrodek kultu maryjnego.
Jan Albert Waza - lata 1621 - 1632. Syn króla Zygmunta III Wazy, późniejszy kardynał. Nigdy nie przybył na Warmię, w jego imieniu zarządzał nią kanonik Michał Działyński.
Przekazał jednak katedrze fromborskiej cenne dary: złoty kielich, złotą figurkę św. Andrzeja, wyszywane złotem szaty liturgiczne, a w testamencie przeznaczył sporą sumę na jezuicką rezydencję w Reszlu.
Mikołaj Szyszkowski - lata 1633 - 1643. Sekretarz wielki koronny, sekretarz królewski, senator. Przekazywał własne środki na wyposażenie obrabowanych przez Szwedów świątyń. Wydał nową ordynację krajową dla Warmii - zbiór przepisów regulujących życie gospodarcze.
Jan Karol Konopacki - rok 1643. Nie objął urzędu z powodu śmierci. Starostą dybowski, poliglota, dyplomata i bliski współpracownik królewicza Jana Kazimierza.
Wacław Leszczyński - lata 1644 - 1659. Przedstawiciel dyplomatyczny Polski we Francji, referendarz wielki koronny, sekretarz Zygmunta III Wazy. Późniejszy prymas Polski.
Dbał o szkolnictwo na Warmii, fundował stypendia, kontrolował stan siedzib biskupich i przeprowadzał remonty. Postawił letni dwór w Sątopach. Złożył hołd elektorowi pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi, za co został oskarżony o zdradę. Zrehabilitowany po zawarciu traktatów welawskich w 1657 (do czego się przyczynił).
Jan Stefan Wydżga - lata 1659 - 1679. Prymas Polski, kanclerz wielki koronny, senator, sekretarz Władysława IV i Jana Kazimierza, referendarz wielki koronny, sekretarz wielki koronny. Jeden z najwybitniejszych i najbardziej wykształconych biskupów warmińskich (doktor teologii). Autor dzieł historycznych i epigramatów.
Podjął wiele inicjatyw budowlanych, w tym odbudowę pałacu biskupiego we Fromborku, dostawienie pałacu do zamku w Lidzbarku Warmińskim.
Michał Radziejowski - lata 1679 - 1688. Podkanclerzy koronny, prymas Polski, kardynał, senator. Syn zdrajcy z okresu potopu.
Brał udział w wyprawie chocimskiej u boku Jana Sobieskiego. Dobrze zarządzał Warmią, ufundował m.in. organy oraz wieżę w kompleksie katedralnym we Fromborku. Większość jego inicjatyw dotyczyła innego obszaru, m.in. przebudował zamki i pałace w Łowiczu, Uniejowie, Skierniewicach, Radziejowicach, Nieborowie, Warszawie
Był jednym z największych mecenasów sztuki swojej epoki. Utrzymywał okazały dwór i zatrudniał najlepszych artystów.
Zaangażował się w wielką politykę i konflikty. Z jednej strony podziwiano jego hojność na cele religijne i kulturalne, maniery, uprzejmość, a z drugiej nienawidzono za chciwość i bezwzględność.
Jan Stanisław Zbąski - lata 1688 - 1697. Prezydent Trybunału Głównego Koronnego, ambasador Polski w Państwie Kościelnym, sekretarz Jana Kazimierza, bliski współpracownik Jana III Sobieskiego, kanclerz królowej Marii Kazimiery.
Jako doświadczony dyplomata był człowiekiem wykształconym i oczytanym, dobrym mówcą, ale mocno skonfliktował się z kapitułą warmińską, co było nawet przedmiotem procesu w Rzymie.
XVIII w.
Andrzej Chryzostom Załuski - lata 1698 - 1711. Kanclerz wielki koronny. Wcześniej kanclerz królowej Marii Kazimiery i autor oszczerczych tekstów wobec niej.
Powitał Jana III Sobieskiego uroczystą mową w katedrze krakowskiej po wiktorii wiedeńskiej. Rozpoczął odbudowę dworu w Smolajnach.
Dyplomata, kaznodzieja, tłumacz. Uznawany za karierowicza i intryganta, a przez Sasów nawet za tajnego agenta króla pruskiego.
Teodor Potocki - lata 1712 - 1723. Sekretarz Jana III Sobieskiego, senator, prymas Polski. Odnowił zamku w Lidzbarku Warmińskim, Reszlu, Ornecie. Odznaczony Orderem Orła Białego. Więziony 7 miesięcy przez Moskali za odmowę poparcia Augusta III Sasa.
Krzysztof Szembek - lata 1724 - 1740. Sekretarz wielki koronny. Spierał się z władzami pruskimi broniąc ludności Warmii.
Przeprowadził wiele wizytacji kanonicznych w parafiach, potępiał procesy przeciwko czarownicom.
Adam Stanisław Grabowski - lata 1741 - 1766. Przedstawiciel dyplomatyczny Polski w Państwie Kościelny, komisarz królewski w Gdańsku.
Jako biskup pierwszy w używał paliusza i krzyża metropolitalnego przyznanych bullą papieża Benedykta XIV.
W czasie wojny siedmioletniej starał się chronić Warmię przed przemarszami wojsk.
Przeprowadził reformę podatkową i wydał ordynację krajową dla Warmii (zbiór praw regulujących handel, rzemiosło, rolnictwo).
Zlecił wydanie tzw. Mapy Świętej Warmii. Był mecenasem sztuki i kolekcjonerem, posiadał bogaty księgozbiór i kolekcję rzeźb, obrazów, porcelany.
Zbudował nowy pałac w Smolajnach, w Lidzbarku Warmińskim wzniósł pałac na podzamczu.
Sprzedał swój pałac w Warszawie na mennicę państwową.
Ignacy Krasicki - lata 1767 - 1795. Prezydent Trybunału Głównego Koronnego, prymas Polski, senator. Poeta, prozaik, publicysta, encyklopedysta, nazywany "księciem poetów polskich".
Wybitny reprezentant polskiego oświecenia. Strofa z jego "Hymnu do miłości Ojczyzny" przez długi czas odgrywała rolę hymnu narodowego.
Autor pierwszej polskiej powieści ("Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki").
Autor pierwszej polskiej powieści ("Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki").
Po utracie niezawisłości Warmii (wraz z rozbiorami Polski) nie złożył królowi Prus Fryderykowi II hołdu, choć stał się później jego przyjacielem. Odznaczony Orderem Orła Białego, Orderem Świętego Stanisława, a także pruskich: Orderem Orła Czarnego i Orderem Orła Czerwonego.
Jan Karol von Hohenzollern - lata 1795 - 1803. Spokrewniony z pruskim domem królewskim. Nie znał dobrze języka polskiego, ale szanował polską kulturę i tradycje.
Dzięki niemu wydano modlitewnik w języku polskim dla Warmii. Stale jednak przebywał w Oliwie. Lubił wystawne życie, zadłużył diecezję warmińską na wiele lat. Przyjaźnił się z Ignacym Krasickim.
(c) 2001-2024 bd - Kontakt - Polityka PrywatnościWszelkie prawa do własnych zdjęć i tekstów zastrzeżone, nie mogą być one wykorzystywane bez mojej zgody. Nie udzielam pozwolenia na kopiowanie opisów.
